گفتگوی مجازی با علامه شهید مطهری پیرامون نقش امربه معروف ونهی ازمنکردر نهضت امام حسین (ع) - بخش دوم

استاد برای بیان معروف با استفاده از الگوهای موفق  و مثبت جهت مدل سازی رفتاری میان آحاد مردم خصوصاً جوانان و نوجوانان با الهام از تمدن اسلامی موفق بوده ایم ؟

در جلسه دوم کتاب محمد خاتم پیامبران در مقاله «کارنامه اسلام»، اصالت تمدن اسلامی و اینکه این تمدن فقط و فقط از اسلام برخاسته و بس و در ردیف مهمترین تمدن های دنیا می باشد، ثابت شده است؛ یعنی گفته اند اگر مثلاً پنج یا سه تمدن، تمدن درجه اول باشند، یکی از آنها تمدن اسلامی است.

ما چقدر در این زمینه حساسیت داریم ؟ چقدر در راه تبلیغ تمدن و سابقه خودمان فعالیت می کنیم ؟ جوانان ما اساساً خیال می کنند اسلام تا امروز کاری نکرده، یا از وقتی که ظهور کرده  تا امروز مردم

 

دارند مرتب به آن عمل می کنند و نتیجه نهایی اش همین است که ما امروز هستیم! ما حتی از کتابهای خود مان خبردار نیستیم.

اگر از ما بپرسند مسلمین در ریاضیات چقدر ابتکار داشته اند، نمی دانیم . تازه بعضی از فرنگیها در این زمینه حرفهایی به نفع خودشان زده اند. خوشبختانه من چند نفراز دانشمندان ایران خودمان را سراغ دارم که در این زمینه مطالعات بسیار خوب کرده اند و به کشفیات بسیار عالی نایل شده اند و دقیقاً اثبات می کنند که بسیاری از نظریاتی که دنیای اروپا ادعا می کند که مخترع و مبتکرش است، اختراع و ابتکارش در دنیای اسلام صورت گرفته است. ما از سابقه خودمان در قسمت هایی دیگر نظیر هنر، صنایع مستظرفه، فلسفه، فیزیک، شیمی و تاریخ نیز بی اطلاعیم. نمی دانیم چه بودیم و چه هستیم.

دیشب در روزنامه خبری خواندم که درست سطح رشد ما را نشان می دهد. آقایانی که به مشهد مقدس مشرف شده اند، اگر اندکی سر این جورکارها را داشته و سری به گنجینه قرآن در آستانه قدس رضوی زده باشند، می دانند که در قسمتی از موزه آستانه به نام «گنیجنه قرآن» قرآن های بسیار نفیس خطی از ده یازده قرن پیش تا حالا وجود دارد. بعضی از آن قرآنها از جنبه هنری و صنعت مستظرف به قدری فوق العاده است که متصدی امر در مورد یکی از آنها گفت : امروز پنج میلیون تومان برای آن تخمین قیمت زده می شود. چه کسی آنها را نوشته است ؟ در میان نویسندگان آنها یا کسانی که سایر صنایع آنها را ایجاد کرده اند مثلاً تذهیب کاری کرده اند، ایرانی پیدا می شود، ترک پیدا می شود، مغول پیدا می شود، عرب پیدا می شود، هندی پیدا می شود، ولی آنچه که اینها را به وجود آورده اسلام و مسلمانی است ، یعنی روح اسلامی اینها را به وجود آورده است.

 

آیا نقش امر به معروف و نهی از منکر را در ارتباط موثر و همدردی اجتماعی می توان تفسیر نمود؟

امر به معروف و نهی از منکر یعنی چه ؟ یعنی همدردی، همبستگی، همکاری، همگامی، تعرف ( شناسایی) ، آگاهی ، قدرت ، آن که روز اول این اصل را طرح کرد، برای این طرح کرد که می دانست دینش دین اجتماعی است، دین فردی نیست، دین صومعه و دیر نیست.

آنها که یک عمر در دیرها و صومعه ها زندگی کردند، امروز دارند متشکل می شوند، همبستگی و همدردی پیدا می کنند، ما که دینمان دین اجتماع و زندگی و همکاری و وحدت و همبستگی است، به سوی انفراد و تنهایی و جدایی و تفرق گرایش پیدا کرده ایم. آن که چنین دستوری را طرح می کند می خواهد ما ملتی آگاه باشیم و بلکه حوادثی را که در بطن روزگار مستتر و پنهان است، آینده را پیش بینی کنیم. ما نه تنها آینده را پیش بینی نمی کنیم بلکه وضع زمان خودمان را هم نمی فهمیم! امام صادق (ع) در هزار سیصد سال پیش فرمود :«العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس»¹⁷

آن کسی که زمان خود را درک کند، اوضاع زمان خود را بشناسد، جریانی را که در سطح و بطن زمان مستمر است درک کند، در کار خود اشتباه نمی کند؛ یعنی مردم بی خبر از زمان خود، بی خبر از اوضاعی که در بطن یا سطح روزگار می گذرد، همیشه در اشتباهند، یعنی همیشه عوضی کار می کنند، به جای اینکه دشمن را بکوبند خودشان را می کوبند، به جای اینکه سینه دشمن را سیاه کنند سینه و پشت خودشان را سیاه می کنند، سالها باید در تقیه بمانند. این هم کارنامه ما.¹⁸

استاد به نظر می رسد از نشانه گذاری های مکتب اسلام در تساوی حقوق اجتماعی زنان و مردان توجه به رسالت و مسوولیت مشترک ایشان در اقامه فریضه امر به معروف و نهی از منکر است ؟

نص قرآن کریم است که امر به معروف و نهی از منکر اختصاص به مردها ندارد : «المومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و  ینهون عن المنکر»¹⁹

 مردان مومن و زنان مومن دوستان یکدیگرند – و به معنی دقیق تر «اولیاء» - حامیان یکدیگر هستند ( ولی حمایت بر اساس اصول اسلام نه بر اساس تمایلات شخص) و سرپرستان یکدیگر می باشند، همان تعبیری که در حدیث آمده : «کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته » ² هم شبانان یکدیگر هستند. مکرر گفته ایم – و در مقاله «ولاء و ولایت ها» نیز گفته ام – که معنای «ولی» دوست نیست، حمایت و سرپرستی است . گاهی ولی اسم فاعل است یعنی سرپرست، و گاهی اسم مفعول است یعنی سرپرست شده . بر وزن « فعیل » است که در لغت عرب، هم به معنی فاعل می آید و هم به معنی مفعول . «المومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض » مردان مومن و زنان مومن برخی نسبت به برخی [سرپرستی دارند] هر جا در قرآن «بعض و بعضی» می آیند یعنی هیچ فرق نمی کند، دو طرفی است، و ما از این قبیل در مورد زن و مرد زیاد داریم، از جمله در آیه «الرجال قوامون علی النساء بما فضل الله بعضهم علی ببعض»²⁰

 ... مومنین و مومنات بعضی شان حامی و راعی و سرپرست بعضی دیگر هستند ، که چه می کنند ؟ امر به معروف و نهی از منکر می کنند. پس در دفاع از حقیقت هیچ فرقی میان مرد و زن نیست.²¹

 استاد بنابراین رابطه ولاء و امر به معروف و نهی از منکر را می توان بر پایه و شالوده محبت و مودت و احساس عمیق ناشی ازمعرف و احساس مسئولیت به مصداق بیت جناب سعدی که می گوید:

چو عضوی به درد آورد روزگار  دگر عضوها را نماند قرار

توصیف کرد؟

اسلام خواسته است مسلمانان به صورت واحد مستقلی زندگی کنند، نظامی مرتبط و اجتماعی پیوسته داشته باشند، هر فردی خود را عضو یک پیکر که همان جامعه اسلامی است بداند، تا جامعه اسلامی قوی و نیرومند گردد، که قرآن می خوهد جامعه مسلمانان برتر از دیگران باشد :

«ولا تهنوا و لا تحزنوا و انتم الاعلون ان کنتم مومنین»²²

 سست نشوید و اندوهگین نباشید که اگر به حقیقت مومن باشید شما برترید.

ایمان ، ملاک برتری قرار گرفته است مگر ایمان چه می کند ؟ ایمان ملاک وحدت و رکن شخصیت و تکیه گاه استقلال و موتور حرکت جامعه اسلامی است . در جای دیگر  می فرماید :» ولا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم»²³

 با یکدیگر نزاع نکنید و اختلاف نداشته باشید که سست و ضعیف خواهید شد و بو و خاصیت خود را از دست خواهید داد. جدال و اختلاف ، کیان و شخصیت جامعه اسلامی را منهدم می کند. ایمان، اساس دوستی و وداد و ولاء مومنان است.

قرآن کریم می فرماید : « والمومنون و المومنات بعضهم اولیا بعض یا مرون بالمعروف و ینهون عن المنکر»²⁴ مردان مومن و زنان مومنه بعضی ولی بعضی دیگرند، به معروف امر می کنند و از منکر باز می دارند.

مومنان نزدیک به یکدیگرند و به موجب اینکه با یکدیگر نزدیکند، حامی و دوست و ناصر یکدیگرند و به سرنوشت هم علاقه مندند و در حقیقت به سرنوشت خود که یک واحد را تشکیل می دهند علاقه می ورزند و لذا امر به معروف می کنند و یکدیگر را از منکر و زشتیها باز می دارند.

این دو عمل ( امر به معروف و نهی از منکر) ناشی از وداد ایمانی است و لذا این دو جمله (یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر) بلافاصله به دنبال بیان ولاء ایمانی مسلمانان واقع شده است.

علاقه به سرنوشت اشخاص از علاقه به خود آنها سرچشمه می گیرد. پدری که به فرزندان خویش علاقه دارد قهراً نسبت به سرنوشت و رفتار آنان نیز احساس علاقه می کند؛ امام ممکن نسبت به فرزندان دیگران در خود احساس نکند، چون نسبت به خود آنها علاقه ای ندارد تا به سرنوشتشان نیز علاقه مند باشد و کار نیکشان در او احساس اثباتی به وجود آورد و کار بدشان احساس نفیی.

 

استاد به تعبیر و توصیف شما امر به معروف در اثر همان احساس اثباتی است و نهی از منکر در اثر احساس نفیی، و تا دوستی و محبت نباشد این احساسها در نهاد انسانی جوشش نمی کند. اگر انسان نسبت به افرادی بی علاقه باشد، در مقابل اعمال و رفتار آنها بی تفاوت است، اما آنجا که علاقه مند است، محتبها و مودتها او را آرام نمی گذارند از این جهت ثمرات انجام این فریضه از منظر قرآن کریم اقامه نماز و زکات و سلامت انسان و جامعه مطرح می شود ؟

در آیه شریفه با کیفیت خاصی، امر به معروف و نهی از منکر را به مسئله ولاء ارتباط داده است و سپس به عنوان ثمرات امر به معروف و نهی از منکر ، دو مطلب را ذکر است : «یقیمون الصلوه و یوتون الزکوه» نماز را بپا می دارند و زکات را می دهند نماز نمونه ای است از رابطه خلق و خالق، و زکات نمونه ای از حسن روابط مسلمانان با یدیگر که در اثر تعاطف و تراحم اسلامی از یکدیگر حمایت می کند و به هم تعاون و کمک می کنند. وسپس بر آن متفرع کرده است : «اولئک سیرحمهم الله [ ان الله عزیز حکیم]²⁵ . آن وقت است که انواع رحمت های الهی و سعادت ها بر این جامعه فرود می آید [ خداوند عزیز و حکیم است ].²⁶

در این آیه کریمه قسمتهایی به طور علت و معلول و سبب و مسبب مترتب بریکدیگر ذکر شده است :لازمه ایمان حقیقی و واقعی – نه ایمان تقلیدی و تلقینی – رابطه و داد و علاقه به سرنوشت یکدیگر است و لازمه این محبت و علاقه ، امر به معروف و نهی از منکر است . لازمه امر به معروف و نهی از منکر، قیام بندگان است به وظیفه عبادت و خضوع نسبت به پروردگار (یعنی نماز ) و قیام به وظیفه کمک و دستگیری از فقرا (یعنی زکات) و بالاخره لازمه امر به معروف و نهی از منکر اطاعت خدا و رسول و زنده شدن همه دستورهای دینی است. لازمه همه اینها این است که رحمتهای بی پایان خداوند قادر غالب که کارهای خودرا بر سنت حکیمانه اجرا می کند شامل حال می گردد.²⁷

پی نوشت ها:

 

17. تحف العقول / ص 356

18. مجموعه آثار / ج 17 / ص 281

19. توبه / 71

20.نساء / 34

21. مجموعه آثار ، ج 22 / ص 629

22.آل عمران / 139

23. انفال / 46  

24. توبه / 71

25. همان

26. شش مقاله / ص 151

27. ده گفتار / ص 82

کلمات کلیدی:امر به معروف و نهی از منکر، امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه شهید مطهری